HACI BAYRAM-I VELÎ ve ÜMMÎ KEMÂL
Bolu ve ilçeleri Bayramîlik tarikatı açısından son derece önem arz eder. Bayramîlik’le ilgili araştırmalarda Bolu’nun bu öneminin göz ardı edilmeyeceğini zannediyoruz. Göynük’te Hacı Bayram-ı Velî hazretlerinin kendisinden sonra erkânını devam ettiren iki halifesi, Akşemseddin ve Bıçakçı Ömer Dede’nin medfun olması, Bolu merkeze yakın bir mevkide Somuncu Baba’nın bir makamının bulunması, Bolu’nun ilçelerinde, özellikle de Dörtdivan’da Hacı Bayram-ı Velî halifelerinden Yazıcızâde Mehmed ve Yazıcızâde Ahmed kardeşlerin Muhammediye ve Ahmediye adlı eserlerinin okunması, bunların muhtelif nüshalarına tesadüf edilmesi burada Bayramîlik’in ne kadar güçlü bir şekilde yaşandığını göstermektedir. Bu düşüncelerimizi destekleyen bir husus da Ümmî Kemâl hazretlerinin Bayramîlik içindeki yeridir.
Ümmî Kemâl hazretleri hakkındaki bazı menkıbelerde Hacı Bayram Velî’nin Ümmî Kemâl’i tanıdığına ve onun yüksek hallerini bildiğine dikkat çekilmektedir. Ümmî Kemâl Divanı’nda yer alan Hacı Bayram Veli’yle ilgili bir şiir de Ümmî Kemâl’in Somuncu Baba’nın vefatından sonra ona intisap ettiği yolundaki görüşlere kuvvet kazandırmaktadır. Menâkıbnamedeki şu mısralarda Hacı Bayram-ı Velî’nin Ümmî Kemâl’in her fırsatta mübarek hatırını sorduğu, onu görmediği bir günün olmadığı veya gelen gidenlerle ona daima selam gönderdiği, bu iki azizin aynı asırda yaşadığı, birbirlerinden ve hallerinden haberdar bulundukları ifade edilmektedir:
Husûsâ Hacı Bayrâm gibi sultân
Mübârek hâtırın sorardı her ân
Gün olmazdı yüzini görmeyeydi
Selâmını yahud irgürmeyeyedi
O sultânıla hem-‘asr olmışıdı
Biribirin ‘acâ’ib bulmışıdı
Dir idi bu kişi genc-i Hudâdır
N’ola ümmî ise sâhip-edâdur
Anılur ümmîlikle gerçi nâmı
Tarîkat ehlinin budur be-nâmı (Ramazan Sarıçiçek, “Menâkıb-ı Kemâl Ümmî ve Bolu”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 17, İstanbul 2016, s. 302.)
Şeyh Hamîd diye de bilinen Somuncu Baba adına Ümmî Kemâl hazretlerinin divanında bir mersiye bulunmaktadır. Bu manzumede “Kanı ol şeyhümüz Hâmid sa’îd ü müttekî zâhid / Fenâ ‘âlemden ol ‘âbid bekâ milke güzer kıldı” (Hayati Yavuzer, Bolu Erenlerinden Kemâl Ümmî, Bolu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Ankara 2013, s. 34.) beytinin Somuncu Baba’ya bağlılığını ifade ettiği söylenmektedir. Bu durumda Hacı Bayram-ı Velî ve Ümmî Kemâl pirdaş olmaktadır.
Kaynaklarda ve türbesinde yer alan bilgilerde Ümmî Kemâl’in çağdaşlarından Hacı Bayram-ı Veli’ye bağlılığından da bahsedilir. Ümmî Kemâl Divanı’nda yer alan aşağıdaki manzume de onun Hacı Bayram-ı Veli’ye bağlı bir derviş olduğunu düşündürmektedir:
Bir evliyâ eydür bana
Tiz gel Hacı Bayram’a sen
Seni gerek ise sana
Tiz gel Hacı Bayram’a sen
Eğer gözün görürise
Aklun başunda yâr ise
Maksûd murâd-dîdâr ise
Tiz gel Hacı Bayram’a sen
Olmasun şekk ü gümânun
Oddan âzâd ola cânun
Elin al tevbe kıl anun
Tiz gel Hacı Bayram’a sen
Dervîşleri begâyetde
Dâim zühdile tâatde
Yokdur yakın vilâyetde
Tiz gel Hacı Bayram’a sen
Sırat köprisin geçmeğe
Şarâben tahûr içmeğe
Cennetde bile uçmağa
Tiz gel Hacı Bayram’a sen
Yüzin gören serverümün
Mürşid-i kâmil pîrümün
Şimdi kutbı durur Rûm'un
Tiz gel Hacı Bayram’a sen
Kemâl Ümmî eydür size
Kulak urun işbu söze
Bir âvâze geldi bize
Tiz gel Hacı Bayram’a sen (Bu manzûmeyi Fuat Bayramoğlu, Raif Yelkenci’de bulduğunu kaydediyor. Hayati Yavuzer ise bu manzumenin bilinen hiçbir yazmada olmadığını söylüyor. Bkz.: Fuat Bayramoğlu, Hacı Bayram-ı Veli, Yaşamı-Soyu-Vakfı, Cilt: II (Belgeler), Ankara 1989, s. 247 vd.; Hayati Yavuzer, Bolu Erenlerinden Kemâl Ümmî, Bolu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Ankara 2013, s. 33.)
Ümmî Kemâl hazretlerinin burada Hacı Bayram-ı Velî ile olan münasebeti ve yakınlığı açıklık kazanmaktadır. Bu iki sûfî en azından pirdaştırlar. Ümmî Kemâl’in Hacı Bayram-ı Veli’den “Şimdi kutbı durur Rûm'un” diye söz etmesi bu iki mutasavvıfın en azından birbirini tanıdığını göstermektedir. Yahut Somuncu Baba’nın vefatından sonra Ümmî Kemâl’in Hacı Bayram-ı Velî’ye intisap ettiği bir tahmin olarak burada ifade edilebilir. Bu arada Fuat Bayramoğlu, Ethem Cebecioğlu gibi araştırmacılar Latîfî Tezkiresi’nde sözü edilen ve bir Hacı Bayram dervişi olan Kemâl-i Halvetî’nin Ümmî Kemâl olduğunu ifade etmektedirler. (Ethem Cebecioğlu, Hacı Bayram Velî ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara 1994, s. 226.) Yasin ŞEN
Dörtdivan ÇPAL
Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni
